عوارض الکل از دیدگاه دانش پزشکی: مروری جامع بر یک سم مهلک
مصرف مشروبات الکلی، که در بسیاری از فرهنگ‌ها به عنوان یک رفتار اجتماعی پذیرفته شده است، از دیدگاه علم پزشکی یکی از جدی‌ترین تهدیدها برای سلامت فردی و عمومی به شمار می‌رود. برخلاف تصورات رایج مبنی بر وجود فواید یا سطح مصرف ایمن، معتبرترین منابع علمی جهان، الکل را یک ماده سمی و عامل بیش از ۲۰۰ بیماری مختلف معرفی می‌کنند. این مقاله بر اساس چکیده‌ای از مستندات علمی منتشر شده توسط «معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران» به بررسی جامع خطرات و عوارض الکل می‌پردازد.
آیا سطح ایمنی برای مصرف الکل وجود دارد؟
یکی از بزرگترین باورهای غلط در مورد الکل، امکان مصرف آن در یک “سطح ایمن و بی‌خطر” است. سازمان بهداشت جهانی (WHO) به صراحت این باور را رد می‌کند و اعلام می‌دارد:
«هیچ سطحی از مصرف الکل برای سلامتی ما ایمن نیست.»
خطرات و آسیب‌های ناشی از الکل از نوشیدن اولین قطره آن آغاز می‌شود. این ماده به عنوان یک سم بافتی شناخته شده که تقریباً هیچ ارگانی از بدن را در امان نمی‌گذارد و می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ سال از طول عمر انسان بکاهد
الکل، کشنده‌ترین ماده اعتیادآور
در میان تمام مواد اعتیادآور شناخته شده، الکل جایگاه اول را در مرگ‌ومیر ناشی از سوءمصرف مواد به خود اختصاص داده است. این ماده سالانه مسئول مرگ حدود ۳.۵ میلیون نفر در جهان است و بار ۱۳۴ میلیون سال ناتوانی را بر جوامع تحمیل می‌کند.
تأثیرات ویرانگر الکل بر ارگان‌های مختلف بدن
عوارض مصرف الکل گسترده بوده و تمام سیستم‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
۱. مغز و سیستم عصبی
- کوچک شدن مغز (آتروفی): مصرف الکل، به‌ویژه در نوجوانان، باعث کوچک و لاغر شدن مغز، بزرگی حفره‌ها و پهن شدن شیارهای مغزی می‌شود.
- اختلال حافظه: الکل حداقل چهار نوع اختلال حافظه ایجاد می‌کند. یکی از شایع‌ترین آن‌ها، فراموشی الکلی (Blackouts) است که در آن فرد توانایی به خاطر سپردن وقایع اخیر (۵ تا ۱۰ دقیقه قبل) را از دست می‌دهد.
- اختلالات روان‌پریشی و اضطراب: مصرف الکل می‌تواند منجر به اختلالات روان‌پریشی (سایکوتیک) و اضطرابی شود که علائم آن ممکن است حتی تا چند هفته پس از ترک نیز باقی بماند.
۲. سرطان‌زایی اثبات‌شده
آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC)، اتانول (الکل موجود در مشروبات) را به عنوان
عامل سرطان‌زای گروه یک طبقه‌بندی کرده است. این به معنای اثبات قطعی سرطان‌زا بودن آن برای انسان است. مصرف الکل با بروز سرطان‌های زیر ارتباط مستقیم دارد:
- سرطان دهان، حلق و حنجره
- سرطان مری و معده
- سرطان کبد و روده بزرگ
- سرطان پستان
۳. دستگاه گوارش و کبد
- کبد چرب: مصرف الکل حتی در دوره‌های کوتاه‌مدت یک هفته‌ای می‌تواند باعث تجمع چربی و ایجاد کبد چرب شود.
- بیماری‌های کبدی: الکل یک سم مستقیم برای کبد (Hepatotoxin) است و عامل اصلی تقریباً ۵۰٪ از مرگ‌ومیرهای ناشی از سیروز کبدی محسوب می‌شود.
- التهاب و خونریزی: این ماده موجب التهاب مری و معده، ناراحتی سردل و خونریزی گوارشی می‌شود.
۴. قلب و عروق؛ رد یک باور عمومی
برخلاف تصورات مبنی بر مفید بودن الکل برای قلب، متخصصان قلب آمریکا شروع مصرف آن را برای کاهش خطر بیماری قلبی توصیه
نمی‌کنند. مضرات الکل، از جمله افزایش ریسک سرطان، بیماری‌های کبدی و حوادث، بسیار بیشتر از هرگونه فایده احتمالی آن برای قلب است. حتی فواید ذکر شده برای شراب قرمز نیز به دلیل ترکیبات غیرالکلی (فنولی) موجود در آن است که به مراتب سالم‌تر و بیشتر در میوه‌هایی مانند انگور، توت و انار یافت می‌شود.
۵. سیستم تولید مثل و باروری
- عقیم شدن: مصرف سنگین الکل در نوجوانان می‌تواند با تأثیر بر رشد جنسی، باعث آتروفی (لاغری) برگشت‌ناپذیر بیضه‌ها و عقیم شدن شود.
- نقص مادرزادی: اتانول یک ناقص‌الخلقه‌ساز (تراتوژن) قوی است. مصرف آن توسط مادر در دوران بارداری منجر به “سندرم جنین الکلی” می‌شود که با ناتوانی ذهنی دائمی، مشکلات قلبی و کلیوی و ناهنجاری‌های صورت همراه است.
۶. سیستم ایمنی، عضلات و استخوان‌ها
- تضعیف سیستم ایمنی: الکل با سرکوب سیستم ایمنی، بدن را در مقابله با میکروب‌ها ضعیف کرده و فرد را مستعد عفونت‌هایی مانند ذات‌الریه می‌کند.
- ضعف عضلانی: بین نیمی تا دو سوم مصرف‌کنندگان الکل دچار ضعف عضلانی (میوپاتی الکلی) می‌شوند که حتی با پرهیز کامل از الکل نیز به طور کامل برطرف نمی‌شود.
- پوکی استخوان: مصرف زیاد الکل یکی از عوامل خطر اصلی برای پوکی استخوان است که ریسک شکستگی را افزایش می‌دهد.
پیامدهای اجتماعی و رفتاری
آسیب‌های الکل تنها به جسم محدود نمی‌شود و امنیت روانی و اجتماعی را نیز به شدت تهدید می‌کند.
- خودکشی و افسردگی: الکل در میان تمام مواد اعتیادآور، رتبه اول را در ارتباط با خودکشی دارد. ۸۰٪ از افراد مبتلا به اختلال مصرف الکل، افسردگی شدید را گزارش می‌کنند.
- جرایم و خشونت:
- سوءمصرف الکل معمولاً در اغلب جرایم نقش دارد.
- به‌طور متوسط، ۴۸٪ از قاتلان در زمان ارتکاب جرم تحت تأثیر الکل بوده‌اند.
- الکل در ۳۴٪ از تجاوزات جنسی گزارش شده، نقش داشته است.
- تصادفات رانندگی: رانندگان مست عامل نیمی از مرگ‌ومیرهای ناشی از سوانح رانندگی و ۷۵٪ از تصادفات مرگبار در نیمه‌های شب هستند.
خطرات بیشتر برای زنان
عوارض مصرف الکل برای زنان به مراتب شدیدتر از مردان است. میزان مرگ‌ومیر ۵ ساله ناشی از مصرف الکل در زنان،
دو برابر مردان گزارش شده است. این پدیده باعث شده تا در متون علمی، الکل به عنوان یک ماده «زن‌ستیز» توصیف شود.
نتیجه‌گیری
شواهد علمی معتبر هیچ تردیدی باقی نمی‌گذارند که الکل یک ماده بسیار خطرناک با عوارض جبران‌ناپذیر جسمی، روانی و اجتماعی است. هیچ میزان مصرفی از آن ایمن نیست و خطرات آن از اولین قطره آغاز می‌شود. پیشرفت‌های علمی و تمدنی جوامع غربی نه تنها به دلیل مصرف الکل نبوده، بلکه علی‌رغم آسیب‌های گسترده این ماده به دست آمده است. افزایش آگاهی عمومی بر اساس داده‌های علمی، اولین و مهم‌ترین گام برای پیشگیری از بیماری‌ها و مرگ‌ومیر ناشی از این سم مهلک است.
منبع:
- چکیده عوارض مشروبات الکلی از دیدگاه دانش پزشکی. (تهیه شده در گروه آموزش و ارتقاء سلامت و گروه سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد). تهران: معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران.
